Główne założenia systemu

Pedagogika Marii Montessori jest zaliczana do nurtu pedagogiki alternatywnej. Od tradycyjnej edukacji odróżnia ją to, że centrum zainteresowania stanowią dziecko oraz jego rozwój.

Maria Montessori uważała, żę wychowanie to wspieranie indywidualnego i społecznego rozwoju dziecka, a celem wychowania jest „normalizacja”, czyli radość, odprężenie, otwarcie się na rzeczywistość po osiągnięciu przez dziecko celu.

Do najważniejszych wartości pedagogiki Marii Montessori należą: wychowanie do pokoju, podmiotowość w wychowaniu, szacunek dla rozwijającej się osobowości, troska o społeczny i indywidualny rozwój dziecka, miłość do ludzi i świata, samodzielność, odpowiedzialność i wolność, rozumiana jako wolność wyboru interesujących dla dziecka bodźców ruchowych i poznawczych przy jednoczesnym przestrzeganiu jasno określonych zasad.

Główną ideą pedagogiki Montessori jest hasło: „Pomóż mi samemu to zrobić”. Aby dziecko mogło poznać świat, musi być samodzielne i aktywne. Maluch sam musi dotknąć, posmakować, poczuć. Dorośli powinni wspierać dziecko w jego rozwoju, być obecni, ale przede wszystkim nie wyręczać, pomagać tylko wtedy, gdy zachodzi taka potrzeba.

Montessori twierdziła, że dziecko jest „budowniczym samego siebie”. Dzięki tzw. wrażliwym fazom (czasowemu uwrażliwieniu na określony rodzaj bodźców) oraz zjawisku polaryzacji uwagi (głębokiej koncentracji) świadomie chłonie wrażenia i zdobywa wiedzę wraz z doświadczeniem. Wszystko to warunkuje jego stały i prawidłowy rozwój.

Polaryzacja uwagi

Zjawisko to polega na głębokiej koncentracji dziecka na przedmiocie pracy, dzięki czemu możliwe jest efektywne uczenie się oraz nabywanie określonych czynności. Dziecko w danym momencie interesuje się konkretną czynnością, umiejętnością, jego zainteresowanie jest tak duże, że nic ani nikt nie jest w stanie go od tej czynności oderwać czy zniechęcić do niej. Lubi powtarzać ją wielokrotnie. Dopiero po zaspokojeniu swoich potrzeb dziecko samo zaprzestaje działań.

Wrażliwe fazy

W określonym wieku dziecko jest „wrażliwe” na pewne bodźce płynące z otoczenia. Wrażliwość ta prowadzi do wielokrotnego powtarzania tych samych ćwiczeń tak długo, aż dziecko zaspokoi swoje wewnętrzne potrzeby poznania i zrozumienia danego problemu/zjawiska. W czasie trwania wrażliwej fazy dziecko zapamiętuje informacje bez żadnego wysiłku.

Przygotowane otoczenie/materiał rozwojowy

Jednym z podstawowych warunków, jakie wymienia Maria Montessori jest odpowiednio przygotowane otoczenie. Obejmuje ono trzy aspekty: materialny (budynek, odpowiednio wyposażone sale, pomoce rozwojowe), strukturalno-dynamiczny (zasady pedagogiczne i stosowane metody pracy) oraz osobowy (osoba nauczyciela, grupa dzieci, inne osoby biorące udział w wychowaniu, np. rodzice).

Ważnym elementem przygotowanego otoczenia są pomoce rozwojowe. Maria Montessori podzieliła tzw. materiał rozwojowy na:

• pomoce do praktycznych ćwiczeń dnia codziennego – uczące codziennych czynności, takich jak sprzątanie, ubieranie, itp., a także pomoce do ćwiczenia zachowań społecznych oraz lekcji ciszy,
• pomoce do kształcenia zmysłów – uwrażliwiające wszystkie zmysły, wprowadzające w świat wymiarów, powierzchni i brył,
• materiał językowy – uczy czytania i pisania oraz kształtuje i rozwija mowę,
• materiał matematyczny – w przystępny i konkretny sposób wprowadza dziecko w świat matematyki,
• pomoce do wychowania kosmicznego – obejmujące materiał do poznawania środowiska społeczno-przyrodniczego i religii.

Ciekawą formą zajęć, niespotykaną w tradycyjnych placówkach, są tzw. lekcje ciszy.

Maria Montessori odkryła szczególne znaczenie ciszy w rozwoju dziecka. Nie polegają one na cichym siedzeniu dzieci przez określony przez nauczyciela czas, ale ich istotą są ćwiczenia mające na celu koncentrację w ciszy oraz odkrycie przez nich życia wewnętrznego.

Klasycznym ćwiczeniem ciszy jest chodzenie po narysowanej na podłodze elipsie.

Elementem wspólnym są też różne formy medytacji.

Budynek i wyposażenie przedszkola

Celem pedagogiki Marii Montessori jest przygotowanie dziecka do samodzielnego, aktywnego i świadomego życia w otaczającej je rzeczywistości. Aby rozwój wychowanka był prawidłowy i postępował harmonijnie, powinniśmy zadbać o odpowiednio zbudowany i wyposażony budynek, ale także o właściwie zorganizowane grupy, zajęcia oraz przygotowanych nauczycieli.

Budynek i sale montessoriańskie

Miejscem, które idealnie wpasowuje się w zasady pedagogiki Marii Montessori, jest wyizolowany budynek otoczony ogrodem, w którym dzieci mogłyby się bawić i uczyć. W budynku powinny znajdować się jasne, przestronne pomieszczenia połączone z sobą w taki sposób, aby dziecko samodzielnie i swobodnie mogło się między nimi przemieszczać.

Sale zajęć, powinny być przestronne, pomalowane jasnymi, neutralnymi kolorami i estetycznie urządzone – dzieci bawią się w nich, uczą, ale również spożywają posiłki, dlatego ich wystrój powinien być przytulny, zachęcający do przebywania w nich. W salach powinny znajdować się dostosowane do wzrostu dzieci, funkcjonalne i lekkie meble.

Wszystkie pomoce rozwojowe znajdujące się w sali powinny być widoczne dla dziecka i zachęcać do sięgania po nie. W salach montessoriańskich stoją wobec tego niskie regały, z których dzieci same mogą wybrać i wyciągnąć interesujące je pomoce. Dobrze jest, jeśli każde dziecko posiada swoją własną szufladę, w której może przechowywać swoje prace.

Charakterystyczne dla placówek montessoriańskich są tzw. kąciki tematyczne. Każdy z nich ukierunkowany jest na naukę innych umiejętności i wyposażony w inne pomoce. Montessori zalecała, by w salach znajdowały się rośliny, akwaria i zbiory przyrody nieożywionej. Obecność roślin oraz zwierząt uczy dzieci troskliwości i odpowiedzialności.

Pomoce rozwojowe

Maria Montessori opracowała zestaw pomocy rozwojowych, służących odkrywaniu przez dziecko świata metodą od konkretu do abstrakcji. Dostrzegła, że dziecko poznaje świat dzięki aktywności i doświadczeniom. Nie ma sensu uczenie przedszkolaków przez wykłady czy napominanie – maluch musi samodzielnie dokonywać eksperymentów i empirycznie doświadczać rzeczywistości. Pomoce te stwarzają możliwość poznania świata za pomocą konkretów – maluchy poznają litery, cyfry, pojęcia , smaki, dźwięki itd. Dzięki pomocom, które można nie tylko zobaczyć, ale także dotknąć, poczuć, usłyszeć, uaktywnione zostają wszystkie zmysły. Dopiero z czasem, w miarę jak przedszkolak zaczyna myśleć abstrakcyjnie, Montessori przechodzi do innych pomocy, bardziej schematycznych i abstrakcyjnych.

Każdy materiał rozwojowy powinien: mieć określone swoje miejsc w sali, występować tylko w jednym egzemplarzu (dzięki temu dzieci uczą się cierpliwości i oczekiwania na swoją kolej), być ułożony według stopnia trudności, być niezniszczony, atrakcyjny i kompletny, posiadać narzędzia do samodzielnej kontroli błędu oraz pobudzać do działania wszystkie zmysły.

Montessorii podzieliła pomoce na kilka grup.

Pomoce do praktycznych ćwiczeń dnia codziennego:

W grupie pomocy do praktycznych ćwiczeń dnia codziennego znajdują się m.in. ramki umożliwiające uczenie się zawiązywania i zapinania, serwety do składania, zestaw do czyszczenia butów oraz metalu, miejsce do mycia rąk, ściereczki do wycierania kurzu, miotełka i szufelka. W przedszkolu montessoriańskim nie powinno zabraknąć kruchych przedmiotów, takich jak np. szklane lub porcelanowe dzbanuszki, kubeczki, buteleczki służące do przelewania wody, przesypywania lub podlewania kwiatów. Wymienione pomoce mają na celu nauczenie wykonywania czynności potrzebnych w życiu codziennym. Pomoce do ćwiczeń dnia codziennego wykorzystują tę potrzebę i uczą dzieci wytrwałości, cierpliwości i przede wszystkim samodzielności.

Pomoce do kształcenia zmysłów:

Dzięki materiałowi sensorycznemu przedszkolak „porządkuje” sobie świat, tzn. odnajduje określony porządek rządzący światem – tworzy pary, szeregi, kontrasty. Korzystając z takich pomocy jak różowa wieża, brązowe schody, cylindry do osadzania czy czerwone belki, dziecko może układać szeregi i budować w swojej świadomości pojęcia abstrakcyjne. Pomoce takie jak tabliczki barwne, szorstkie, baryczne, płytki termiczne, puszki smakowe i szmerowe, dzwonki pozwalają natomiast na dobieranie par. Maluch wytęża swoje zmysły, aby odkryć, które puszki pachną, smakują czy dźwięczą w ten sam sposób, a które zdecydowanie się różnią. Pomoce sensoryczne pozwalają maluchom zaangażować wiele zmysłów naraz, uczą porównywania, rozpoznawania i rozróżniania; są zróżnicowane od najłatwiejszych do trudniejszych, od konkretnych do abstrakcyjnych – umożliwia to pogłębianie nabytych już umiejętności. Przygotowują one do nauki czytania i pisania.

Materiał językowy:

Pomoce montessoriańskie do edukacji językowej pozwalają na naukę czytania, pisania, ortografii i gramatyki już przez dzieci cztero-, pięcioletnie. W tym wieku maluchy są żywo zainteresowane językiem pisanym i mówionym- Maria Montessori skutecznie to wykorzystała, opracowując pomoce angażujące różne zmysły. Małą motorykę ćwiczymy, posługując się metalowymi ramkami- maluchy uczą się trzymania ołówka, rysowania figur geometrycznych oraz odpowiedniego zakreskowywania ich. Charakterystycznymi pomocami są litery szorstkie- naklejone na deski litery wycięte z szorstkiego papieru- wprowadzające w świat liter. Alfabet ruchomy pozwala natomiast na swobodne przesuwanie liter i tworzenie wyrazów. Kolejnym etapem jest nauka czytania- to niezwykle przydatne okazują się opracowane przez Montessori koszyki językowe. Do małych koszyków nauczyciel wkłada przedmioty, które można przedstawić i które mają prostą pisownię. Następnie nauczyciel zapisuje na kartce nazwę któregoś z nich i prosi dziecko, aby mu podało żądany przedmiot. W ten sposób sprawdza, czy dziecko potrafi dokonać syntezy literowej i czy czyta ze zrozumieniem. W edukacji językowej niezwykle istotne jest, aby wprowadzać materiał stopniowo- zaczynając od liter, wyrazów jednosylabowych, poprzez trudniejsze, na końcu dochodząc do słów z trudnościami i gramatyką. Bardzo istotne jest, aby w sali znajdowała się biblioteczka. Nauczyciel powinien dużo czytać dzieciom, aby rozwijać ich umiejętności językowe.

Materiał matematyczny:

Pomoce do edukacji matematycznej wprowadzają dziecko w świat liczb i działań matematycznych. Są kontynuacją materiału sensorycznego, który przybliżał dziecko pojęcia. Wartości liczb uczy się za pomocą czerwono- niebieskich belek, natomiast symboli cyfrowych- za pomocą cyfr szorstkich, wrzecion i kartek z cyframi. Charakterystycznym materiałem montessoriańskim z dziedziny edukacji matematycznej są złote perły pozwalające na zapoznanie przedszkolaków z tzw. dużymi liczbami, którym dzieci w wieku przedszkolnym bardzo się interesują. Łańcuchy perłowe wprowadzają do nauki mnożenia, ponadto pomagają w zrozumieniu budowy figur geometrycznych i brył, co w późniejszym czasie bywa bardzo pomocne w nauce obliczania obwodów i pól figur. Najważniejszym założeniem w edukacji matematycznej jest wprowadzanie konkretu.

Pomoce do wychowania kosmicznego:

Maria Montessori podkreślała, że życie ludzi i świata należy rozpatrywać kompleksowo, całościowo- nie powinno się rozdzielać nauczania na poszczególne przedmioty, ponieważ takie podziały w rzeczywistości nie istnieją, są wytworem człowieka. Wobec tego przyjęła koncepcję wychowania kosmicznego, które umożliwia dziecku poznawanie i zrozumienie otaczającego świata. Wśród pomocy do wychowania kosmicznego znajduje się materiał geograficzny (astronomiczny i geologiczny), biologiczny, historyczny oraz religijny. Przedszkolaki poznają budowę Ziemi na podstawie globusów. Globusy wprowadzają przedszkolaki w świat wiedzy geograficznej bardzo łagodnie, za pomocą zmysłów. Podobnie jest z innymi pomocami: układankami, czarną linią czasową, zdjęciami i przedmiotami charakterystycznymi dla danych kultur, zbiorami przyrody ożywionej i nieożywionej itd. Dużą rolę w poznawaniu świata odgrywają wycieczki- do lasu, na łąkę, w celu zbierania interesujących roślin i przedmiotów. Dziecko w przedszkolu montessoriańskim może się rozwijać artystycznie. W sali są udostępnione instrumenty oraz materiały i przybory plastyczne. Dzięki pomocom do wychowania kosmicznego maluchy mają zrozumieć swoje miejsce w świecie, rozbudzić w sobie zamiłowanie do świata przyrody i kultury, a także szacunku wobec nich. Ponadto bardzo ważne dla Montessori było propagowanie postaw proekologicznych i pokojowych.

Organizacja zajęć i rola nauczyciela.

Maria Montessori uważała, że dziecko powinno wychowywać się w odpowiednio przygotowanym otoczeniu. W otoczeniu tym wyróżniła trzy aspekty: materialny, strukturalno-dynamiczny oraz osobowy. Aspekt osobowy tworzą nauczyciele, grupa dzieci oraz inne osoby biorące udział w wychowaniu, np. rodzice.

Ogromny wpływ na rozwój dziecka maja rodzice, przekazują oni swojej pociesze wzorce do naśladowania. Od momentu, gdy maluch rozpoczyna naukę w przedszkolu, znaczący wpływ na jego rozwój mają również nauczyciele oraz grupa, w której dziecko przebywa.

Może się wydawać, że w pedagogice Montessori nauczyciel odgrywa niewielka rolę, a czasami, że jest nawet zbędny. Nic bardziej mylnego!

Grupa Montessoriańska

Przygotowane otoczenie to przede wszystkim dzieci – grupa, z którą pracuje nauczyciel. Maria Montessori twierdziła, że najlepsze są grupy mieszane wiekowo. Dzieci mają możliwość pomagania sobie oraz uczenia się od siebie nawzajem.

W placówkach montessoriańskich dzieci dość szybko uczą się samodzielności oraz wzajemnej pomocy. Dużą zaletą jest możliwość integracji dzieci zdrowych z niepełnosprawnymi.

Nauczyciel

Maria Montessori uważał, że wychowawca jest każda osoba dorosła, która wspiera rozwój dziecka – nie tylko nauczyciel w szkole. Mądry nauczyciel powinien być cierpliwy, skromny, odpowiedzialny, posiadać umiejętność panowania nad sobą oraz zdolność wnikliwej obserwacji, przede wszystkim zaś – powinien darzyć dziecko miłością i szacunkiem oraz wierzyć w jego możliwości. A przy tym nauczyciel musi być stanowczy i konsekwentny. Ważne jest aby podążał za dzieckiem i jego potrzebami – nie wyznaczał mu konkretnych zadań do realizacji tu i teraz, a jedynie zachęcał do podjęcia określonych czynności.

Zadania i postawa nauczyciela

Jednym z pierwszych wyzwań stojących przed nauczycielem montessoriańskim jest przygotowanie otoczenia, w którym będą przebywały dzieci. Ponadto nauczyciel musi zadbać o porządek w sali przedszkolnej, pilnując, aby sala i wszystkie sprzęty wyglądały czysto i schludnie.

Nauczyciel musi także nauczyć dzieci korzystania z materiału rozwojowego. Powinien starannie zaprezentować, jak wykonywać kolejne czynności, aby dziecko mogło samodzielnie wypełniać poszczególne zadania i robić to prawidłowo. Materiał prezentuje się dzieciom stopniowe, biorąc pod uwagę ich możliwości i opanowane wcześniej umiejętności.

Ważne jest, aby nauczyciel był otwarty na potrzeby dziecka. Powinien być zawsze do jego dyspozycji, gotowy do niesienia pomocy, chętny do wysłuchania lub udzielenia odpowiedzi, gdy tylko dziecko o to poprosi.

Nauczyciel powinien stwarzać przyjazną atmosferę. W momencie wprowadzenia dzieci w nowe otoczenie wychowawca powinien się uaktywnić. Kiedy jego zadanie zostanie zrealizowane, a dzieci zaaklimatyzują się w grupie, może się wycofać i przyjąć rolę obserwatora. Jest chętny do współpracy z rodzicami i środowiskiem lokalnym.

Organizacja zajęć

Nauczyciele powinni dbać o to, aby dzieci stale były czymś zajęte i aktywne, ale nie mogą zmuszać ich do brania udziału w kolejnych działaniach, ujętych w starannie przemyślane ramy organizacyjne. Przedszkolaki same wybierają zabawy i zajęcia, wg swoich indywidualnych potrzeb i upodobań. Metodę pracy narzuca im odpowiednio zestawiony i dobrany materiał dydaktyczny czasami nauczyciele organizują zajęcia grupowe, ale większość czasu dzieci spędzają na pracy indywidualnej. Zadaniem wychowawcy jest uważna obserwacja podopiecznych, notowanie ich wyników oraz pomoc dzieciom w momencie, gdy same o nią poproszą.

System edukacyjny Montessori stawia na wzmacnianie poczucia własnej wartości, naukę samodzielności oraz rozwój kreatywności, opierając pracę wychowawczą na obserwacji oraz szacunku dla potrzeb i zainteresowań najmłodszych.